مدرسه امامیه (بابا قاسم)

مدرسه امامیه (بابا قاسم) مربوط به سدهٔ ۸ ه‍.ق است و در اصفهان، خیابان ابن سینا، چهار راه ابن سینا، کوچه بابا قاسم واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۱۱۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مدرسه باباقاسم از عرفان برخاست، عرفانی که گوهر دین و کششی است به سوی امر قدسی و سرانجام اتصال با خدا. یکی از قدیمی ترین مدارس شهر اصفهان مدرسه «امامیه» است که در اصل نام آن «باباقاسم» بوده و بعدها به «امامی» و «امامیه» نیز خوانده شده است و اکنون آن را با نام «مدرسه امامیه» می شناسند كه در مجاورت مقبره بابا قاسم واقع شده است.
موسس مدرسه
آندره گدار در جلد دوم کتاب آثار ایران آورده است: باباقاسم از عرفای نیمه اول قرن هشتم هجری بود، یکی از مریدان او به نام خواجه سعیدالدین سلیمان بن شرف الدین ابی الحسن بن طالوت دامغانی در سال ۷۲۵ هجری قمری برای او مدرسه ای بنا کرد که از مدارس قدیم است و به نام «امامیه » نیز شهرت دارد. باباقاسم در سال ۷۴۰ هجری قمری درگذشت و پس از وفات، در نزدیکی همین مدرسه مدفون شد و یک سال بعد، خواجه سعیدالدین سلیمان در سال ۷۴۱ بقعه ای بر مزار وی بنا کرد که از آثار باارزش معماری ایران به شمار می رود.

معماری مدرسه
این مدرسه از آثار معماری دوره ایلخانی در ایران است، ساختمان بنا دو طبقه است که پلانی مستطیل شکل دارد و ۴ ایوانی اجرا شده است. در ایوان جنوبی، شبستانی گنبددار وجود دارد که تمام خصوصیات یک مسجد را نیز دارد. این بنا دارای دو طبقه است که حجره های فوقانی و تحتانی دور تا دور صحن را در بر گرفته است. تزئینات بنا شامل کاشی کاری های رنگارنگ، مقرنس و کتیبه است. رنگ لاجوردی که نمادی است از تزئینات دوره ایلخانان مغول در این بنا چشم نواز است. هر كدام از ايوان هاي ۴ گانه اين مدرسه با كتيبه هایي به خط بنایي تزئين شده است. اين كتيبه ها شامل سوره هایي از قرآن مجيد، مطالبي درباره اصحاب حضرت رسول(ص) و احاديث مذهبي است. مهم ترين بخش اين مدرسه از نظر كاشيكاري، ايوان و گنبد جنوبي آن است. نام كاشيكار اين قسمت، شيخ محمد عمر است. محراب مدرسه زيباترين بخش اين بنا را تشكيل مي داده كه با كاشي هاي رنگي تزئين شده بود كه در حال حاضر در مدرسه نيست. از نکته های جالب توجه در این بنا که با آثار پیش از آن تفاوت دارد استفاده از رنگ سیاه در کنار رنگ های سفید و آبی روشن و لاجوردی و قهوه ای است.
کتیبه تاریخ دار مدرسه
تنها کتیبه تاریخ دار بنا در ایوان شمالی آن قرار دارد. این کتیبه تاریخی از قرن هشتم را داراست ولی به صورت نادرستی تعمیر شده در نتیجه رقم دهگان آن خوانده نمی شود. در کتاب آثار ایران، آمده که رقم دهگان این کتیبه جز یک، دو یا سه نمی تواند رقم دیگری باشد. تاریخ ساخت مدرسه را بین سال های ۷۴۵ تا ۷۵۵ هجری می دانند. علت اختلاف نظر در این است که رقم یکان و صدگان سال ساخت بنا که بر روی کتیبه ای نوشته شده خواناست، اما رقم دهگان آن از بین رفته است. نام شیخ محمد بن عمر، استاد کاشی کار بنا در کتیبه های موجود دیده می شود. در عصر صفوی این مدرسه مرجع طلاب شیعه شد و به نام امامیه معروف گشت. نمای خارجی صحن و ایوان های بزرگ با کاشی های مخصوص تزئین شده که نظیر آن تنها در محراب صفه عمر در مسجد جمعه اصفهان دیده می شود. کتیبه ای در مقبره بابا قاسم حاکی از آن است که ابوالحسن طالوت دامغانی در سال ۷۴۱ چندین بنا شامل مقبره بابا قاسم و بناهای دیگری را به پایان رسانیده است.

دیدگاه آندره گدار درباره مدرسه باباقاسم
آندره گدار مدرسه امامی را متعلق به این مجموعه می داند و معتقد است مجموعه فوق تنها مقبره و مدرسه نبوده و دست کم یک ساختمان دیگر را نیز شامل می شده است. وی به یک قطعه کاشی با تاریخ ۷۵۵ متعق به بنای از بین رفته اشاره می کند که در ایوان جنوبی مدرسه نصب شده بود. در سال ۱۳۳۵ شمسی، کاشی های سردر مدرسه از بین رفته بود، ایوان شمالی شکاف بزرگی برداشته و بیش تر کاشی های آن تخریب شده بود. وی می افزاید در آن زمان حجرات فوقانی مدرسه خراب شده و برخی از آنها به تصرف همسایگان در آمده بود. بعد از این زمان دالان ورودی مدرسه بازسازی شد و مرمت هایی توسط اداره حفاظت آثار باستانی در بنا انجام گشت. امروزه نیز ایوان بزرگ شمالی دارای شکست و نشست می باشد و کاشی کاری های بنا در حال ریزش است.
محراب مدرسه باباقاسم در موزه متروپلیتن
در گنبدخانه مدرسه یک محراب کاشی کاری نفیس وجود داشته که در موزه متروپولیتن نگهداری می شود. مرین کرین تاریخ محراب را با توجه به دیگر کاشی های پیدا شده در بنا سال ۷۵۵ تعیین کرده است ولی آندره گدار تزئینات محراب را شبیه کاشی کاری مقبره باباقاسم و نقوش گل و بته آن را متعلق به نیمه دوم این قرن می داند. پرفسور پوپ نیز در این باره می نویسد که تزئینات محراب آنچنان به تزئینات مقبره بابا قاسم شبیه است که به نظر می رسد هر دو کار یک هنرمند بوده اند. محراب مدرسه امامیه از زیباترین بخش های آن به شمار می رفت که اکنون در موزه متروپولیتن نگهداری می شود. این محراب با نقوش گیاهی، هندسی و به خط نسخ(در قاب محراب) و کوفی تزئینی(در قوس جناغی محراب) مزین شده است. در این تزئینات رنگ های سفید و آبی فیروزه ای زرد طلایی و سبز کم رنگ بر زمینه ای فیروزه ای به کار گرفته شده است.

وقف ‏نامه مدرسه اماميه اصفهان
 ﻣﺪﺭسه ﺍﻣﺎﻣﻴﻪ ﻛﻪ واقع ﺩﺭ ﺩﺍﺭﺍﻟﺴلطنه ﺍﺻﻔﻬﺎﻥ ﺍﺳﺖ، در زمان ﺷﺎﻩ ﺳــﻠﻄﺎﻥ ﺣﺴﻴﻦ ﺻﻔﻮﻯ و در سال ۱۱۲۹ قمری وقف شده است. ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺴــخه ﻣﻮﺟﻮﺩ ﺍﺯ ﻭﻗﻔﻨﺎمه ﻣﺪﺭسه ﺍﻣﺎﻣﻴﻪ ﺑﻪ ﺷــﻤﺎﺭه ۱۵۱۸۱، ﺩﺭ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎنه ﻣﺠﻠﺲ ﺷــﻮﺭﺍﻯ ﺍﺳﻼﻣﻰ قرار دارد. ﺍﻳﻦ ﻧﺴﺨﻪ ۳۹ ﺑﺮگ دﺍﺭﺩ ﻭ ﺑﻪ ﺧﻂ ﺍﺣﻤﺪ ﻧﻴﺮﻳﺰﻯ- ﺧﻮﺷﻨﻮﻳﺲ ﻗﺮﻥ ﺩﻭﺍﺯﺩﻫﻢ نوشته شده ﻭ ﺍﺯ آن ﻧﮕﻬﺪﺍﺭﻯ ﻣﻰ ﺷﻮﺩ. اين وقف‏نامه، به قراري که در پشت صفحه نخست نوشته شده، دو نسخه بوده است، يکي ۳۹ ورق و ديگري ۳۱ برگ که ناقص مانده و اين هر دُوان در کتابخانه مرحوم عليقلي ميرزا اعتضاد السلطنه مضبوط بوده و پس از آن به مرحوم فرهاد ميرزا معتمد الدوله پيشکش شده است. تمامي صفحات اين وقف‏نامه به مهر علماي اعلام و بزرگان عصر ممهور است و بر صدر برخي از برگها، به خط طلايي کلمات اللّه‏، اعلي، محمد، همايون، خاقاني و جمله اشرف اقدس ارفع همايون اعلي رقم شده و نيز آيات قرآن مجيد مورد استشهاد و استناد قرار گرفته کلاً به خط زرّين مرقوم گرديده است، جلد کتاب هم مقواي پوشيده از ميشن است که با نقوش طلايي لچک و ترنج تزيين شده و بر روي هم خط و تزيينات آن حکايت مي‏کند که نسخه سلطنتي است و در خزانه شاه سلطان‏ حسين مضبوط بوده است.

صفحه يکم وقف نامه داراي يک نيم سرلوح مُذهّب در مکتب صفوي و مزيّن به نقوش ختائي و اسليمي است و در دامنه سرلوح با خط نسخ برنگ شنگرف نوشته شده است: «هوالواقف علي نيات العباد» حاشيه صفحه يکم و دوم با خط زرين در مکتب صفوي عباسي گل و بوته‏ سازي شده و همه برگ هاي کتاب با پنج خط جدول‏کشي گرديده است. پس از ذکر نام حضرت باري ‏تعالي، جلّ جلاله، که به خط طلا مرقوم است، وقف‏نامه با اين عبارت آغاز مي‏ شود: «يا واقف السرائر بالفضل والکمال، يا عالم الضمائر بالمجد والجمال، سلطان بي‏زوال، جهاندار بي‏شريک حيّ خطاپذير و خداوند بي‏زوال…» پس از اين، حمد خداوند تبارک و تعالي و بعد ستايش يزدان به زبان فارسي و نثر فني آغاز می شود. بعـد از ايـن، ستايـش رسـول اکرم(ص) و فرزنـدان پيامبر عليهم‏ السلام، به رشته تحرير درآمده است و سپس شرحي درباره بي ‏وفايي دنيا و لزوم کسب خيرات و مبرّات براي تحصيل توشه آخرت به نگارش آمده و با اغراقي شگفت ‏انگيز از «شاه سلطان‏ حسين» تجليل شده و سپس آمده است که «نواب کامياب وقف نمودند تمامي اعيان و عرصه مدرسه رفيعه مسطوره مسماة به «مدرسه اماميه» را از حجرات و حوض و چاه و جميع مايتعلق ‏بها را بر طالبان علوم دينيّه و مستفيضان معارف يقينيه از فرقه حقّه اثني‏عشريه، وقفا مؤبّدا و حبسا مخلدا، خان و مستغلات مفصّله ضمن را بر سکنه مدرسه مزبوره وقف فرمودند و در متن عقد وقف مزبوره، مصرف آن به اين نحو مقرر گرديد که به جهت تدريس مستفيدان علوم از سکنه مدرسه مزبوره مدرّسي تعيين شود و چنين مقرر شد که مدرس مدرسه مذکوره سواي کتب فقه و احاديث و تفسير از علم منقول و مقدمات علوم مزبوره از صرف و نحو و معاني بيان و اصول [در اينجا کلماتي ساقط شده است] به مدارسه علوم ديگر نيز دارد و تمامي اوقات تعليم را مصروف بر نشر علوم دينيّه سازد و هم چنين مقرر شد که از براي اعلان و اظهار شعار اسلام و ضبط اوقات صلات و قيام طلبه عظام، بلکه کافّه انام، مؤذّني تعيين گردد و به جهت اتيان و اقدام به خدمات طلبه کرام خادمي مقرر شود و شرط شد که از مستفيدان علوم و طالبان رسوم در مدرسه مزبوره جمعي را سکني دهند که در اصفهان خانه و مأواي ديگر، محل سکنا نداشته، موظف به وظيفه ه‏اي از موقوفات ديگر نباشند و هر گاه احدي از طلبه اراده سفر نمايد و حجره خود را خواهد، تا مدت شش ماه حجره را به جهت او ضبط نمايند و بعد از انقضاي آن مدت، اگر مراجعت ننموده باشد، حجره را به سکناي ديگري دهند. و در هر حجره از حجرات مدرسه، زياد بر دو نفر کسي را سکنا ندهند و چون غرض نواب کامياب از امر به اين بناي والا نشر علوم دينيّه و بسط معارف يقينيه و رواج و رونق دين اسلام و اهتداي طوايف انام است، شرط فرمودند که اگر احدي از طالبان فضل و کمال که در مدرسه مزبوره به تحصيل علوم اشتغال مي‏نمايند تا مدت هفت سال ترقي در احوال او به هم نرسند، بعد از آن‏که متولي و ناظر، کيفيّت حال او را تحقيق و مدرس مزبوره بر علوم ترقي او تصديق نمايند، متولي و ناظر موقوفات ديگري را به جاي او در حجره محل سکناي او سکنا دهند.

همچنين مقرر شد که از حاصل موقوفات، بوريا به جهت فرش مدرسه مزبوره ترتيب داده، بعد از اندراس تجديد نمايند و در موضعي که ضرور باشد، هر شب چراغ روشن شود و هر گاه محلي از موقوفات به سبب حدوث آفات، مشرف بر انهدام گردد يا محتاج به مرمت بوده باشد، اولاً به آن اتيان و سعي در احکام و اتقان آن نموده، مرمت و تجديد بناي منهدم موقوفات مدرسه را بر ساير مصارف مقدّم دارند.» بعد گزارش شده است که «توليت اين موقوفات به ذات کثيرالخير والبرکات اشرف همايون اختصاص يافت و چون عالي‏جاه سيادت و نجابت‏ پناه جالينوس ‏الزماني، ميرزا محمدباقر حکيم‏ باشي، منظور نظر عاطفت خسروانه بود، نظارت موقوفات مذکوره را به آن عالي‏جاه و بعد از او بر ارشد اولاد ذکور مرجوع فرمودند.» و بعد آمده است: «در حين جريان صيغه شرعيه شرط و قرار شده که هرساله حاصل اين موقوفات، بعد از وضع اخراجات، فيمابين مدرّس و طلبه علوم و مؤذن و خادم مدرسه مقسوم خواهد گرديد؛ به اين نحو که هر يوم به مدرس پانصد دينار تبريزي و بر هر حجره يک‏صد دينار تبريزي و بر سکنه حجره يک‏صد دينار مزبوره قسمت شود و مؤذن و خادم هر يک پنجاه دينار تبريزي داده شود و اگر در سالي مداخل از مصارف مذکور زياد آمد در ايام مسطوره ذيل به ماه مبارک رمضان سه شب احيا و شب نصف شعبان‏المعظم و سه شب آخر ايام عاشورا، اطعام صلحا و فقرا و اهل مدرسه و خدام امامزاده واجب‏التعظيم(امامزاده اسماعیل) نمايند و در ليالي مذکوره جماعت، اطعام شده و سکنه مدرسه احيا بدارند و اگر در سالي مداخل موقوفات کسري به هم رساند، بعد از مصارف ضروريه از مرمّت و روشنايي و اشباههما کسر مذکور بر اهل وظايف توزيع و قسمت نمايند.» پس از اين قسمت چنين آورده شده است: «و کان ذلک في تاريخ شهر رمضان‏المبارک من شهور سنه اربع عشر و مأته بعد الالف من الهجرة المقدسة النبويه، عل مهاجرها و آله شريف الصلوة و التّحيه.» بعدا چنين آمده است: «به موجبي که در متن وقف‏نامچه مدرسه اماميه مزبوره مسطور شده قربةًللّه‏ تعالي و طلبا لمرضاته وقف نمودم. بنده شاه ولايت، سلطان‏حسين.» پس از اين، صيغه وقف به زبان عربي مرقوم گرديده و در پايان آمده است که «فاجريت العقدين اعني عقد وقف المدرسه و وقف ما وقف عليها حسبما سطر في هذه الوثيقة الشرعيه و اشير اليه و کتب ذلک داعيا بدوام دولته القاهره الراجي رحمةَ ربه الباري، جمال‏الدين محمد بن الحسين الخوانساري.» و سپس در آخر وقف‏نامه به خط شکسته اين رقم به چشم مي‏خورد «حرّره العبد الاقل الداعي لاُبود الدوله القاهره احمد نيريزي في سنة ۱۱۲۹٫»

مدرسه امامیه(بابا قاسم) مربوط به سده ۸ هجری قمری است که در اصفهان، خیابان هاتف، کوچه بابا قاسم واقع شده است. این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۱۱۴ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. مدرسه ای که یادآور عرفان است، عرفانی که جلو می رود و بر ذهن و جان می ماند برای همیشه…./
 

منبع: خبرگزاری ایمنا

موقعیت روی نقشه