تکیه مادر شاهزاده

تکیه مادر شاهزادهرا یک زن گرجی که به نام مریم (متوفای ۱۲۴۶ هـ. ق)، همسر فتحعلی شاه و دایه سیف الدوله حاکم اصفهان برای مدفن خویش بنا نهاده‌است. تکیه مادر شاهزاده مربوط به دوره صفوی است و در اصفهان، تخت فولاد، خیابان خوانساری، خیابان سعادت آباد واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۰ خرداد ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۹۰۷۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.^[۱] کتاب گلشن اهل سلوک از رحیم قاسمی ۱۳۸۵ درباره مدفونین این بقعه‌است.

مدفون شدگان

• محمدتقی رازی ایوانکی

مجتهد برجسته دوره قاجار و سر سلسله خاندان نجفی اصفهانی متوفی ۱۲۴۸ ه. ق

• جمال الدین نجفی
• محمدرضا نجفی
• مرحوم آیت الله میرزا محمد جواد بید آبادی اصفهانی
• محمد صادق تخت فولادي

از تکایای تاریخی موجود در تخت فولاد اصفهان، تکیه مادر شاهزاده می باشد. این تکیه که در طول تاریخ خود به نام های مختلفی همچون تکیه مادر شاهزاده، تکیه شیخ محمد تقی رازی و تکیه حاج صادق تخت فولادی نامیده شده هم به دلیل ویژگی های معماری و هنری که از دوران صفوی و قاجار به جای مانده و هم به دلیل وجود مقبره عرفا ،علما و شعرا مانند حاج صادق تخت فولادی، شیخ محمد تقی، مسکین اصفهانی، فتح الله جلالی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. وجه تسمیه‏ى تكیه مادر شاهزاده شاهزاده سیف‏الدوله سلطان محمّدمیرزا یكى از پسران فتحعلى شاه از همسرى به نام طاووس خانم بود. وى در سال ۱۲۴۰ق. به جاى میرزا عبداللّه‏خان امین‏الدوله پسر حاج محمّدحسین‏خان صدر اصفهانى حاكم اصفهان شد و تا وفات پدرش فتحعلى‏شاه در عمارت هفت دست اصفهان یعنى ۱۲۵۰ قمرى به این منصب استقرار داشت و سپس خسروخان گرجى جانشین او گردید. در سال ۱۲۴۶ق. دایه شاهزاده به نام مریم‏خاتون گرجى درگذشت. وى عالم بزرگ زمان علا‏مه شیخ محمّدتقى رازى را وصى خود قرار داد و بنا بر وصیت خود در این مكان به خاك سپرده شد.( قاسمی : ۱۳۸۵: ۱۹) دو سال پس از این تاریخ شیخ محمد تقی رازی وفات یافت و بنا بر وصیت خودش در کنار قبر مریم بیگم مدفون شد و پس از وی بقعه ای بر سر مزار آنان ساخته شد و پس از این زمان نام این تکیه را علاوه بر تکیه مادر شاهزاده تکیه شیخ محمد تقی رازی نیز می گفتند. امروزه این تکیه در بین مردم اصفهان به تکیه حاج صادق تخت فولادی که از عرفای قرن سیزدهم بوده مشهور است و مردم بیشتر برای زیارت قبر این عارف نامی به این مکان می روند ویژگی های معماری تکیه : این تکیه از منحصر به فرد ترین بقاع آرامگاهی دوران قاجار به شمار می رود هر چند سبك ساختمان تكیه، سبك دوره صفوى است و وجود سنگ قبرهایى از دوره صفوى در صحن تكیه، احتمال بناى اصل آن در دوره صفوى را تقویت مى‏كند.

تكیه زمینى مربع‏شكل به ابعاد پنجاه در پنجاه متر است كه بالغ بر ۲۵۰۰ متر مربع وسعت دارد و به سبك چهار ایوانى است. كه از چهار طرف داراى چهار شاه‏نشین، و شاه‏نشین شرقى از همه بزرگ‏تر است. از ضلع شمالی تکیه که قصد ورود به تکیه را داشته باشی ابتدا سر در ورودی بسیار زیبا از دوران قاجار قابل رؤیت است. بر روى قوس سر درورودى كاشیكارى با طرح گره، ستاره و غیره و با استفاده از كاشى‏هاى رنگ لاجوردى،سفید و زرد و فیروزه‏اى تزیین شده است. در پایین قوس سردر وردى، كتیبه‏ى گچى با خطوط نستعلیق بدین شرح تزئین شده است: در سمت شرق، صراط على حق نمسكه. در سمت شمال: تلك الجنْ التى نورثها من عبادنا من كان تقیا، در سمت غرب: انا مدینه العلم و على بابها. دو طرف قوس سر در، دو لچكى که بر آن چرخه خورشید حک شده قرار دارد و روى این قوس‏ها نیز با استفاده از كاشى‏هایى به رنگ سیاه، سفید و فیروزه‏اى و آجر نقوش گره چینی بسیار زیبایى ایجاد شده است. در بالاى قوس‏هاى دو سمت قوس مركزى كتیبه كاشیكارى با خط بنای و معلقى به رنگ‏هاى آبى تیره، سبز، سفید، سیاه و آبى فیروزه‏اى وجود دارد که در مركز آن ها یك طرح مربع و چهار طرح ذوزنقه‏اى شكل به صورت چرخشى قرار گرفته است که در طرح مربعى مركز عبارت لا اله الا اللّه، محمّدٌ رسول اللّه با كاشى آبى تیره بر زمینه‏ى سفید و در چهار ذوزنقه‏ى اطراف آن اسماى ائمه به شكل زیبایى نگاشته شده‏اند.در ورودی تکیه در سمت راست، سنگ آبه ای موجود است که در قدیم مورد استفاده بوده ولی امروزه از آن استفاده نمی شود. صحن تکیه نیز مانند مساجد و تکایای دوران صفوی چهار ایوانه می باشد و هر چهار ایوان داراى تزیینات كاشیكارى است كه ایوان‏هاى جنوبى و غربى داراى تزیینات مشابه، و ایوان‏هاى شمالى و شرقى داراى ملحقاتى مى‏باشد. از آثار کاشی کاری موجود باقیمانده بر روی دیوارهای تکیه به نظر می رسد که این دیوارها دارای تزیینات طاق نماهاى كوچك و بزرگ بوده و لچكى طرفین قوس‏ها با كاشى كارى آجر و كاشى آراسته بوده است. در حال حاضر بر روى دیوارهاى تكیه فقط كاشیكارى‏هاى فوقانى باقى مانده و قسمت بالایى این دیوارها طرح گلچین معقلى با استفاده از كاشى‏هاى رنگى سبز و لاجوردى موجود است. از دیگر آثار باقیمانده كاشیكارى دیوارها، كتیبه و طرح‏هاى گره كشى روى دیوارهاى جانبى ایوان‏هاست. در این طرح‏هاى گره كشى از طرح گره شمسه هشت و دوازده و كاشى‏هاى فیروزه‏اى سیاه و لاجوردى آجر استفاده شده است.در طبقه‏ى دوم در قسمت شرق اطاقى قرار داشته كه اكنون خراب شده است امّا در قسمت غربى تكیه این اطاق‏ها هنوز پابرجاست.

در وسط صحن بقعه مرکزی تکیه به صورت هشت ضلعی موجود است که سقف مقرنس کاری آن بر روی هشت ستون سنگی مقرنس کاری شده استوار است. تزیینات بیرونی بقعه شامل كاشیكارى‏هاى رنگى سفید، زرد، آبى فیروزه‏اى و لاجوردى با طرح گره شمسه هشت و دوازده که در بالاى قوس‏ها بر روى اضلاع اصلى ایجاد شده و حاشیه‏ى این قوس‏ها با طرحى متشكل از نقوش شش شل و چهار لنگه مزین شده است. بر بالای قوس های فرعی بقعه نیز اسماء ائمه اطهار با خطوط معقلی و بنایی تزیین شده که در بالاى آن كتیبه مربعى كه از طرح گره شمسه هشت و پنج تشكیل شده موجود است و در وسط آن عباراتى از اسمأ اللّه و ائمه‏ى معصومین علیهم‏السلام به خط بنایى نوشته شده است. تزیینات سقف داخل بقعه، مقرنس کاری بسیار زیبایی از دوران قاجار به شمار می رود که در نوع خود بی نظیر است و چون درحال نابودی بود در سال های اخیر مرمت شده است. همچنین مقرنس های ستون های سنگی بقعه نیز که با ظرافت خاصی ایجاد شده از ویژگی های دیگر این بقعه به شمار می رود. مشاهیر مدفون در داخل بقعه: مریم بیگم: وی از شاهزاده خانم های قاجاری و دایه سیف الدوله محمد میرزا فرزند فتحعلی شاه قاجار می باشد. وی از جمله زنان خیریه اصفهان به شمار می رود که بنا بر وصیت خودش پس از وفات در سال ۱۲۴۶ه.ق در این مکان دفن گردید (عقیلی :۱۳۸۹ : ۱۳۷) در زمان حکومت محمّد شاه قاجار و فرمانروایی معتمدالدوله منوچهرخان گرجى در اصفهان، در سال ۱۲۶۲ق. محمّدحسین ضیأ اصفهانى قطعه‏اى استادانه در مادّه تاریخ وفات مریم بیگم در نوزده بیت سرود و استاد مسلم خوشنویس قرن سیزدهم آقا محمّدباقر سمسورى به خط نستعلیق آن را نوشت و استاد محمّدحسین حجّار اصفهانى آن را به طرزى بدیع حجارى كرد. (قاسمی : ۱۳۸۵: ۱۹)به همین دلیل این سنگ مزار که از جنس مرمر سفید می باشد امروزه یکی از زیاترین و نفیس ترین سنگ قبرهای تخت فولاد به شمار می رود

موقعیت روی نقشه