مسجد ساروتقی

مسجد ساروتقی مربوط به دوره صفوی است و در اصفهان، بازارچه حسن آباد، کوی امامزاده واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۱۱۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مسجد ساروتقي و باني آن

در بازارچه‌اي موسوم به حسن‌آباد  که گويا منسوب است به «حسن‌بيک آق‌قوينلو» معروف به «اوزون حسن » مدرسه‌اي هست به نام مدرسه مرحوم حاج شيخ محمدعلي ثقة‌الاسلام.
همچنين يک اثر تاريخي در همين بازارچه هست به نام مسجد «ساروتقي » که در تداول عامه اصفهاني به آن «سالتقي» مي‌گويند؛ علتش هم اين است که در همه ايران تمايلي هست براي تبديل حرف «ر» به «لام»؛ ايرانيان معمولاً به جاي «ر» خوش دارند «لام» به کار برند، و اگر به گذشته بازگرديم، مي‌بينيم که در شيوه خط پهلوي اين دو حرف هر دو يک علامت دارند، به همين جهت است که در اطراف ايران هم «لام» و «ر» را به هم قابل تبديل مي‌شمارند؛ به عنوان نمونه بعضي «ديوار» و بعضي «ديفال» مي‌گويند؛ از اين‌رو «ساروتقي» تبديل به «سالوتقي» و بعد «سالتقي» شده است. کلمه «سارو» ترکي و به معني «زرد» است، پس «ساروتقي» به معني «تقي زرده» است. اين مرد يکي از مردان بزرگ اين آب و خاک است و داستاني شگفت در مورد زندگي او نقل کرده‌اند؛ مي‌گويند شاه‌عباس بزرگ اين مرد را در حالت چوپاني يافت و هنگام گفتگو با وي درک کرد که در وي گوهري از هوش و فطانت مي‌درخشد، از اين‌رو او را به خدمت خويش گرفت و به جهت همان استعداد و توانايي، آمد و آمد تا ناظر مازندران شد؛ «ناظر» در عهد صفوي براي رسيدگي به امور دارايي و ماليات‌هاي دولتي سمت بزرگي بوده است. ساروتقي وزير مازندران شد، يعني کسي که همه دارايي‌هاي شاه و دولت در مازندران در اختيار او بود، و باز مي‌گويند با آنکه خيلي صحيح‌العمل و پاک و درست‌کار بود، او را متهم کردند که در اموال دولتي حيف و ميلي کرده است. شاه شخصا براي رسيدگي به موضوع به خانه‌اش رفت و او همه‌جا را نشان داد؛ جز يک جا را که درش را بسته بود، به شاه اصرار کرد که اينجا را بگذاريد بسته بماند و تفتيش نکنيد؛ همين امتناع از گشودن در اين مکان سبب شد که شاه بر پافشاري خودش بيفزايد و گفت حتما بايد باز شود، وقتي در را باز کردند در آنجا يک چوب‌دستي و نمد چوپاني ديدند، شاه گفت اينها را چرا نگاه داشته‌اي؟ ساروتقي پاسخ داد اين را براي روزي نگاه داشته‌ام که اگر مرا از خدمت معاف کرديد و يا متهم شدم، برگردم به خدمت چوپاني!

به هر صورت اين مرد بزرگ در وزارت اعظم مازندران باقي ماند تا سال ۱۰۳۸هـ.ق که شاه‌عباس درگذشت و شاه‌صفي او را ترقي داد و به سمت «اعتمادالدوله» گمارد؛ اعتمادالدوله سمتي بوده با اختيارات صدارت عُظمي و نخست‌وزيري، پس از اينکه شاه‌صفي در ۱۰۵۲هـ.ق از دنيا رفت، شاه‌عباس دوم (حک: ۱۰۵۲ـ۱۰۷۷هـ.ق) او را به همان سمت نخست‌وزيري (يا به اصطلاح آن روزگار، اعتمادالدوله) باقي گذاشت و از آنجا که در حفظ اموال دولتي خيلي سخت‌گير بود، دشمنان بسياري پيدا کرد و اين دشمنان سرانجام در خانه‌اي که در همين بازارچه داشت، ريختند و او را کشتند، که درباره خون او روايت‌ها هست که اين خون در حوض مرمر در حوض‌خانه‌اي که در آنجا او را کشته بودند، ريخت و قاتل او کمي از آب خون‌آلود نوشيد و گفت:
دمي آب خوردن پسِ بد سگال
به از عمر هفتاد و هشتاد سال

بعدها هم شاه‌عباس دوم که خيلي اين وزير را دوست داشت، قاتلان وي را مجازات کرد
از ايـن مـرد بزرگ چند اثر تاريخي در اصفهان باقي مانده است؛ از جمله کاروان‌سرايي در بازار بزرگ اصفهان که تا امروز هم نزد مردم به «سالتقي» معروف است. البته اين بنا امروزه تغيير شکل بسيار يافته است، و ديگر مسجدي که در بازارچه حسن‌آباد است و آن «مسجد ساروتقي» است؛ اين مسجد هم به حکم همان خصوصياتي که درباره موقوفات نوشته آمد، دچار تغييرات بسيار شده است.
سبک ساختن مساجد و معماري در عهد صفويه، مخصوصا عهدي که ما از آن گفتگو مي‌کنيم، به صورت «چهارايوانه» است؛ مثل مسجد زواره، مسجد اردستان، مسجد جامع، جامع عباسي در ميدان نقش جهان. پادشاهان صفوي، معماران و مردم آن دوره علاقه داشتند که مساجد چهارايوانه باشند، انتساب مسجد چهارايوانه به سبک و دوره صفوي مسلّم و معروف است ، (هر چند آغاز بناي آن را به دوره سلجوقي نسبت مي‌دهند) از اين‌رو چون بناي مسجد ساروتقي مقارن و مصادف با اين دوره است، علي‌القاعده اين هم بايد چهارايوانه بوده باشد، ولي
متأسفانه از صحن جلو مسجد براي ما هيچ چيزي باقي نمانده و نمي‌دانيم چه اتفاقاتي در اينجا رخ داده است. بنا بر قاعده بايد اين صحن در شمال گنبدي باشد که به زودي از آن ياد مي‌شود، و دو ايوان هم اين‌سو و آن‌سوي آن و يک ايوان بزرگ‌تر هم با عمق بيشتر در شمال آن بايد بوده باشد شبيه مسجد شاه. از اين اثر تاريخي همان‌گونه که گفته شد، چيزي باقي نمانده جز يک گنبد که البته اين گنبد امتيازات بزرگي دارد؛ نخست آنکه ساخت اين گنبد از نظر مجموعه عواملي که آن را به وجود آورده، يعني پي‌هاي ضعيف و شکل معماري بازگوکننده چيزي شبيه به مسجد شيخ لطف‌اللّه‌ است به کيفيتي که وقتي انسان به آن نگاه مي‌کند، احساس آرامش و خوشنودي مي‌کند. ويژگي ديگر آنکه، گويا باني گنبد به خاطر مشکل مالي، داخل و طاق مسجد را به جاي کاشي‌کاري، نقاشي کرده؛ نقاشي‌هايي با اسليمي‌هاي بزرگ و کمابيش مُطلاّ، و همين نقاشي‌هاست که امروز در نظر ما بسيار جلوه دارد و لازم است حفظ شود. اين نقاشي‌هاي زيبا متأسفانه چون روي گچ کشيده شده با مختصر نمي‌فرسوده و خراب مي‌شود و به همين دليل در معرض خطر است و بايد حفظ شود. و اما اينکه در چه تاريخي گنبد ساخته شده است با قاطعيت نمي‌توان نظر داد ؛ کتيبه جلو سردر که اکنون باقي است در روبه‌روي صحن محقري است که البته بعيد است صحن اوليه مسجد باشد و دست‌خوش تغييرات بسياري شده است. بنابراين به تاريخ کتيبه نمي‌توان اعتماد کرد، در دور و بر گنبد هم تاريخي نيافتيم، ناگزير بايد گفت: چون اين بنا در عهد پادشاهي شاه‌عباس دوم ساخته شده به حدود سالهاي ۱۰۵۲ تا ۱۰۷۷هـ.ق برمي‌گردد  به هر روي اين بنا يکي از ابنيه زيباي صفوي است که خود قابل بحث و بررسي عميق‌تر است. در اينجا لازم است از بازارچه‌اي که اين مسجد در آن واقع شده است نيز سخني بياوريم؛ پيش‌تر آورده شد که بازارچه منسوب است به «حسن‌بيک آق‌قوينلو» اکنون بر بالاي قسمتي از اين بازارچه که آجري و بسيار زيباست، سردري بادگيري‌شکل ساخته شده که از فرط چشم‌نوازي و زيبايي، خود آن را بايد يک اثر هنري مستقل شمرد. اتفاقا اين بناي بادگير مانند، در مقابل در ورودي مسجد ساروتقي قرار دارد.

در اينجا لازم است به سازمان محترم ميراث فرهنگي توصيه کنم از اين بازار غفلت نکند و اين سردر بادگيري‌شکل و اين گنبد را تعمير و بازسازي کند. صحن محقر کنوني که پيش‌تر ذکر شد، صحني است که تناسبي با شبستاني که از آن حقيرتر است، ندارد. دقيقا در جنوب گنبدي که ذکر آن رفت در فضايي به‌مساحت تقريبي دوهزار مترمربع يک مدرسه علميه بسيار زيبا بنا شده، که زيبايي اين بنا از چند جهت قابل ذکر است. اينک کوشش مي‌شود اين جهات در طي اين گفتار، رفته‌رفته ارائه گردد

منابع: راسخون – islamicartz

موقعسیت روی نقشه