آذرشهر

آذرشهر
کشور	ایران
استان	آذربایجان شرقی
شهرستان	آذرشهر
بخش	مرکزی
نام(های) دیگر	توفارقان دهخوارقان دیوار قان
نام(های) قدیمی	توفارقان،دهخوارقان
مردم
جمعیت	۳۹٬۹۱۸ نفر[۲]
جغرافیای طبیعی
ارتفاع از سطح دریا	۱۴۶۸ متر[۱]
اطلاعات شهری
شهردار	محمدرضا عباسی
پیش‌شماره تلفنی	۰۴۱۳
آذرشهر

آذَرْشَهْرْ (توفارقان یا دِهْخوارْقانْ) یکی از شهرهای غربی استان آذربایجان شرقی و مرکز شهرستان آذرشهر است. کوهستان سهند در سمت شرقی آذرشهر قرار گرفته و از همین روی، این شهر از آب و هوای مناسبی برخوردار گشته‌است. همچنین دریاچهٔ ارومیه در غرب آذرشهر واقع شده و دارای زمینهای مسطح درمناطق شمالغربی حوالی دریاچه ارومیه و مناطق کوهستانی در شرق و جنوب شرقی میاشد و آب و هوای این منطقه نیز در تابستان‌ها گرم می‌شود. آبیاری مزارع و باغات موجود در پیرامون آذرشهر توسط رودخانهٔ سئل چایی و نیز کانال‌های زیرزمینی، چشمه‌های طبیعی و چاه‌های عمیق صورت می‌گیرد.^[۱][۳]

نام قدیم آذرشهر «توفارقان» بوده که در دورهٔ پهلوی به آذرشهر تغییر پیدا کرده‌است. این شهر در ۴۵ درجه و ۸۵ دقیقهٔ طول شرقی، ۳۷ درجه و ۴۶ دقیقهٔ عرض شمالی و در ارتفاع ۱۴۶۸ متری از سطح دریا قرار گرفته‌است. آذرشهر در ۵۴ کیلومتری جنوب غرب تبریز و در محور تبریز-بناب واقع شده‌است.^[۱]

جمعیت آذرشهر برپایهٔ سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰ خورشیدی بالغ بر ۳۹٬۹۱۸ نفر بوده‌است و به‌عنوان هشتمین شهر استان آذربایجان شرقی شناخته می‌شود. همچنین تعداد خانوارهای ساکن این شهر ۹٬۸۵۴ خانوار بوده‌است.^[۴] آذرشهر یکی از شهرهای تاریخی آذربایجان است که منابع قدیمی نام آن را به صورت ده نخوارگان و ده نخیرجان نوشته‌اند و در کتاب‌های جغرافی قدیم عرب این نام به شکل «داخَرَّقان و دخارقان درآمده است.^[۵] یاقوت حموی از این شهر باعنوان «دِه‌نَخیرجان» یاد کرده‌است؛ درحالی که حمدالله مستوفی از عنوان «دهخوارقان» استفاده نموده‌است. اکثر مورخان از آذرشهر به‌عنوان شهری کوچک با هشت روستای تابعه یاد می‌کنند و از وفور باغ‌های انگور، و میوهجات مختلف آن سخن به میان آورده‌اند. همچنین لپه آذرشهرو گردوی آذرشهر شهرت جهانی دارد. در روستای فیروز سالار آذرشهر باغهای پسته وجوددارد.^[۱]

آذرشهر آثار تاریخی متعددی را در خود جای داده‌است که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به تپه باستانی پیرقطران، گورستان پیرحیران (درحال تخریب وتبدیل به مؤسسه آموزشی می‌باشد)، مسجد رومیان، مسجد جامع آذرشهر، غار باستانی و گورستان بادامیار و تورامین ممقان، مسجد تورامین ممقان، آرامگاه اولیا در روستای قاضی‌جهان و آرامگاه پیرجابر ممقان اشاره کرد.^[۱]

بافت قدیمی آذرشهر:

با توجه به گفته‌های افراد کهنسال شهر در زمان‌های خیلی قدیم شهر توفارقان در محل کوه پیر قطران بوده است که در اثر زلزله نابود شده است و بعد از ان مردم شهر را در سمت دیگر رودخانه بنا نهاده‌اند. ویرانه‌های کوه پیر قطران هنوز بجاست و از آثار باستانی آذرشهر می‌باشد. بافت قدیمی شهر از تعدادی محله قدیمی تشکیل شده بود که این محلات از هم فاصله داشته‌اند و بین محلات باغات وجود داشته است که شمالیترین محله پیرلر بوده است و جنوبی‌ترین محله کردلر کوچه سی بوده است؛ و شرقی‌ترین محله دیزج و غربی‌ترین محله اشاغی کوچه بوده است. هر محله دارای کوجه‌های باریک و تودرتو و بن‌بست بوده است و در محل ورودی هر محله درب بزرگی بوده است که شبها بسته می‌شد و دارای نگهبان بوده است. بدین ترتیب هر محله مانند قلعه‌ای بوده است که خانه‌های در انتهای بن‌بست دارای قیمتهای بالاتر و ارزش بیشتر بوده است. در هر محله ودر اکثر کوچه ساختمانهایی به نام کبوتر خانه وجود داشته است که محل زندگی کبوتران و پرنده‌ها بوده است. در تمام کوچه‌ها سکوهایی بوده است که مسافران و افراد سالخورده بر آن نشسته و استراحت میکردندوبار خود را روی آن می‌گذاشتند و بعد از استراحت بار خود را با استفاده از آن کول می‌کردند. تمام محلات از آب قنات و چشمه‌ها استفاده می‌کردند که هم اکنون تمامی این قناتهای ارزشمند به لطف عدم درایت مسوولان و عدم درایت فرهنگی مردم و عدم توجه مردم به تاکیدات دین مبین اسلام بر نگهداری و نیالودن آبهای جاری به محل دفع فاضلاب تبدیل شده است.

قوش داشی: یکی از مشهورترین مکانهای آذرشهر مکان بنام قوش داشی می‌باشد که در ان محل قوچ سنگی بزرگی به رنگ سفید رنگ در آن وجودداشته است که متأسفانه تخریب گردیده است و فقط افراد سالخورده این محل را می‌شناسند. این قوچ بزرگ در محل اشیه بازار (بازار قدیمی) وجود داشته است.

دربند باشگاه: این کوچه بنام دربند باشگاه معروف می‌باشد و بسیاری از افراد از علت نامیدن این مکان به این نام اطلاعی ندارند. در زمان سابق باشگاه افسران در این مکان در داخل باغی بزرگ و مجلل وجود داشته است. باغات گردوی مجللی در این ناحیه در حد فاصل محله علی‌آباد و کوی کردلر وجود داشته است.

کاروانسرای آلقو: کاروانسرای فراموش شده‌ای در همسایگی مسجد بازار (بازار مسجدی) می‌باشد که نام آن را فقط قدیمیهای آذرشهر بخاطر می‌آورند.

آثار تاريخي شهرستان آذرشهر

جاذبه های طبيعی و تاريخی متعدد، شهرستان آذرشهر را به يکی از نقاط ديدنی استان آذربايجان شرقی تبديل کرده است. قدمت طولانی شهرستان آذرشهر که به پیش از حکومت اشکانيان و ساسانيان می رسد، باعث شده که تپه های باستانی زيادی در اطراف اين منطقه يافت شوند. مقبره پيرلر، مسجد روميان و مسجد قدمگاه –که ابتدا آتشکده بوده و قدمت آن به دوران پيش از تاريخ نسبت داده می شود- از مهم ترين مکان های ديدنی اين شهرستان به شمار می آیند. طبیعت زیبا نیز به یاری جاذبه های تاریخی این منطقه آمده و مجموعه ی دیدنی را با نام شهرستان آذرشهر به وجود آورده است. جلگه و سواحل درياچه اروميه، كوه های مرتفع سلسه كوهستان سهند باختری، باغ های سرسبز و خرم این ناحیه، درختان گردوی کهن سال، چشمه آب معدنی تاپ تاپان و غار قدمگاه – که ساختاری شبيه به يک مسجد دارد– برخی از چشم اندازهای طبيعی شهرستان آذر شهر را تشکيل می دهند

.  

چشمه چهارسو

 اين چشمه در محله ستوباد آذرشهر، در ميدان كوچكي كه محل تقاطع چهار كوي باريك است، قراردارد.

طاقي مثمن با هشت ستون چوبي بر روي چشمه سايه افكنده و ستونها سرستوني به شيوه صفوي دارند. ظاهراً طرح اين طاق و سنگ چين چشمه مانند چشمه هاي جلوي مساجد بزرگ استانبول تركيه است كه در سال هاي اخير از سوي اداره ميراث فرهنگي جهت بهسازي تخريب و مدتها است به صورت نيمه تمام رها شده است.

گورستان پيرحيران

اين گورستان به نام خواجه يوسف دهخوارقاني ملقب به پيرحيران يا باباحيران معروف شده است در وسط آن اطاق كوچكي وجود دارد كه قبر خواجه يوسف در آن قرار دارد اين مقبره در سال ۱۱۵۱ هجري قمري توسط حكم بيگ بن زكريا بيگ تعمير شد. تاريخ وفات پيرحيران ظاهراً محرم سال ۶۷۰ هجري قمري بوده است. تنها آثار باقيمانده فعلاً قبر مذكور بوده و سنگ هاي حكاكي گورستان توسط افراد سودجو به محل هاي ديگر حمل و گورستان كلاً تخريب و به محل بازار هفتگي تبديل شده است.

مسجد چهارسو ستوباد

در نزديكي چشمه چهارسو واقع شده است داراي ۱۸ ستون چوبي با سرستون هاي چوبي است كه تقليدي از سرستون هاي دوره صفويه است بناي نخستين مسجد فروريخته و چندبار تعمير و تجديد بنا يافته، سرانجام به صورت كنوني در آمده است.

مسجد روميان

مسجد روميان سقفي چوبي دارد و مدخل سر در آن فاقد طاق و كتيبه اي است فقط دو پايه سنگي خوشتراش مارپيچي به شيوه صفوي از بناي سابق آن بجا مانده كه آنها را در دو طرف در ورودي مسجد كار گذاشته اند در زير مسجد چشمه اي جريان دارد كه در سال هاي اخير مسجد تجديد بنا گرديده و به مدل امروزي ساخته شده است.

مسجد محراب

در محله محراب واقع شده و به همين جهت به مسجد محراب معروف گرديده است طاق مرمرين درب ورودي آن از شاهكارهاي هنر حجاري به شمار مي رود، در پيشاني آن كتيبه اي با خط ثلث درشت عبارت در قال (الله سبحانه و تعالي و تقدس) و در متن كتيبه با خط جلي آيه شريفه اي در (سلام عليكم طبتم فادخلوها خالدين) و در گوشه پايين رقم (كتبه عبدالله) و در زير حاشيه كتيبه با خط ثلث ريز و خفي عبارت (عمل اسناد ملك علي بن استاد حسن علي حجار چوپاني) به طور برجسته كنده شده است. متن كتيبه و حواشي آن و ساير قسمت هاي طاق مرمرين همه با ختايي و شاه عباس و اسليمي گلدار و ماري و اژدر دهني برجسته زينت يافته است، با اينكه سقف مسجد بارها فرو ريخته و تعمير شده، ولي طاق مرمرين درب ورودي از حوادث مكرر به سلامت جسته است.

آثار باداميار

باداميار يا قدمگاه، روستاي در ۱۲ كيلومتري جنوب شرقي آذرشهر است گورستان تاريخي باداميار بر روي پشته اي قرار دارد و سنگ نبشته ها و حجاري ها و مجسمه هاي متنوعي در آن به چشم مي خورد، سنگ نبشته ها و الواح قبور به خط كوفي و ثلث نو است، خطوط كوفي اغلب شيوه اي نزديك به تعليق دارند و بهترين نمونه آنها نوشته هاي سنگ قبر خواجه علي و پيرچوپان است، اما سنگ نبشته هاي ثنث تقريباً همه يكنواخت و يك دست است و نشان مي دهند كه در روزگاري كنده شده اند كه مذهب جعفري در آذربايجان رسميت و عموميت يافته و محبت خاندان نبوت در دلها جا گرفته و نام ائمه اطهار سلام الله عليهم اجمعين، زينت بخش كتيبه هاي قبور بزرگان علم عرفان شده است.

آثار تورامين

روستاي متروك تورامين در چهل كيلومتري تبريز، بين شهرهاي ايلخچي و ممقان واقع شده است طاق سنگي سر در مسجد در كنار استخري در ساحل شمالي رودخانه تورامين افتاده است در قسمت بالاي اين طاق سنگي آيه شريفه (و ان المساجد لله فلاتدعو مع الله احداً) با خط ثلث درشت و در پايين آن عبارت (امر به عمارت هذا المسجد المبارك الخواجه ملك بن عبدالله سندي ۹۲۰) و در دست چپ كتيبه در الفقر گيچي بيگ بن غياث الدين با همان خط و شيوه و كمي ظريفتر بطور برجسته كنده شده است، نوع سنگ كبود و محكم است، از سنگ چين پايه‌هاي مسجد نيز در چند نقطه نمونه اي به جاي مانده است و الان آثار فوق به صورت متروكه مي باشد.

اولياي قاضي جهان

روستاي قاضي جهان از توابع گوگان در چهار كيلومتري شمال غربي آذرشهر قرار گرفته است بقعه اي گنبدواري در جنب مدرسه فجر و رضوان فعلي قرار دارد. ديوارهاي بقعه سنگي و گنبد آن آجري است، كف بقعه هفت پله پايين تر از سطح تپه است و در داخل آن گوري وجود دارد كه روي آن با كاشي هاي سبز رنگ ساده شش ضلعي پوشانده شده است، نام صاحب آن معلوم نيست ولي مردم مي گويند اين اوليا به معني پير و عارف و پارسا است شب هاي جمعه مردم روستا در آن گرد آمده و شمع روشن مي كنند و شايع است كه هر شب جمعه از قبر اوليا نور سبز رنگي ساطع مي شود.

پير جابر ممقان

قبر پير جابر در ممقان واقع است اين قبر سنگ نبشته و كتيبه اي ندارد فقط سرلوح قبر بر رويه اي دروني ديوار غربي زاويه، و چهار قطعه سنگ كم عرض كه مجموعاً قسمتي از كتيبه ديوارهاي يك قبر قديمي را تشكيل مي دهند به كره بيروني ديوارهاي غربي و جنوبي زاويه نصب گرديده است دو قطعه از سنگ نبشته ها تاريخ ۱۱۳۵ هجري قمري دارد.

تپه باستاني شيرامين

تپه باستاني در روستاي شيرامين قرار دارد كه در هفده كيلومتري جنوب غربي آذرشهر واقع شده است چند قطعه سنگ نيمه صيقل شده كه تصور مي رود از وسايل دفاعي مردم قديم اين ناحيه بوده، در آنجا بدست آمده است.

تپه پير قطران

سه تپه ساحل جنوبي رودخانه آذرشهر پشت سر هم قرار گرفته اند كه به تپه هاي آتشكده يا تپه پير قطران معروفند سطح بالاي تپه از سنگ هاي آتش نشاني قيرگون درشت كه در طول سده ها در مسير رودخانه ها سائيده شده اند پوشيده شده است، در چند جاي تپه حفاري به عمل آمده و قطعات بزرگ خمره هاي سفالي بدست آمده است، ظاهراً اين تپه روزگاري معبد يا گورستاني بوده است و سنگها را مردم آن زمان در آنجا گرد آورده اند.

 تپه مصلي

 در انتهاي خيابان امام آذرشهر در ساحل شمالي رودخانه دهخوارقان واقع است كه مردم محل آن را (يوواداغي) يا (دوواداغي) و خواص (مصلي داغي) مي نامند. بالاي تپه پوشيده از الواح و سنگ نبشته هاي قبور است و درميان آن نه تنها كتيبه هاي تازخ، بلكه سنگ نبشته ها و قطعه سنگ هاي مفقود و منقش فراواني نيز به چشم مي خورد كه اغلب به سده هاي ۷ و ۸ هجري قمري است در وسط اين گورستان، مصلي يا نمازگاه بزرگي به طول و عرض متجاوز از يكصد متر تعبيه شده است كه سطح آن حدود يك متر از كف گورستان بلندتر است، محراب آن سنگ و آجر بنا گرديده است سنگها مربوط به قبور دوران هاي پيشين است فقط طاق سنگي منقوش وسط محراب سنگ قبر مرمرين به طول عمودي به ديوار نصب شده كه در روي آن چند بيت فارسي و دو آيه قرآن مجيد و چند عبارت عربي به خط ثلث دل انگيز بطور برجسته كنده شده و چند ترنج و اسليمي خوش طرح بر زيبايي آن افزوده است ظاهراً حجاري سنگ در سده‌هاي ۸ و ۹ هجري قمري صورت گرفته است.

قبرهاي تاريخي و بزرگ روستاي ينگجه

قبرهاي تاريخي و بزرگ روستاي ينگجه از توابع آذرشهر داراي قطعه سنگ هاي بزرگي است كه حجاري آنها اعجاب انگيز است، هنگام تبديل اين گورستان به دبستان، اغلب سنگهاي حجاري شده و كتيبه ها و مجسمه هاي سنگي آن را خرد كرده در پاي ديوار مدرسه بكار برده اند و فقط سه قطعه بزرگ با حجاري زيبا سالم مانده است كه در حال حاضر در پاي ديوار مدرسه افتاده است و دو سه نوشته هايي به خط كوفي تزئيني و ثلث دارند