مسجد نقشینه بیدگل

مسجد نقشینه بیدگل مربوط به دوره تیموریان – دوره صفوی – دوره قاجار است و در آران و بیدگل، داخل شهر واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۷ مرداد ۱۳۷۷ با شمارهٔ ثبت ۲۰۹۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

محله درب مختص‌آباد آران و بيدگل در كنار محله‌های توی‌ده، دربريگ، ويرانه و مختص‌آباد، يكی از مهم‌ترين و تاريخی‌ترين محله‌های درون بافت محسوب می‌شود كه در دل خود‌، مجموعه‌ای بزرگ از آثار با ارزش دينی، فرهنگی را جای داده است و با پشت سر نهادن تاريخ پرفراز و نشيب خود هنوز اين آثار در آن خود‌نمايی می‌كنند.

مركز محله، بازارچه‌ای بوده است كه روبروی مسجد تاريخی نقشينه قرار داشته است كه گذر تاريخی مرتبط دو دروازه مخلص و هاديه ( شاهزاده اسماعيل و هادی ) از اين بازارچه می‌گذرد.

از جمله درهای با ارزش ديگر اين مركز، می‌توان به مجموعه مسجد نقشينه، بازارچه، حسينيه خانقاه، بقعه چهل دختران، مجموعه خانه طباطبايی، آب انبار حاج ميرزا معصوم، حمام رييسه و مسجد حاج ملامحمود اشاره كرد كه تمامی آن‌ها در مسير گذر تاريخی خود، هنوز به زندگی ادامه می‌دهند.

مسجد تك ايوانی نقشينه به‌عنوان قديمی‌ترين اثر به جامانده از دوره سلجوقی در شهر آران و بيدگل محسوب می‌شود كه وجه تسميه اين بنا به‌جهت وجود نقش و نگارهای زيبا و بديعی است كه در دوره صفويه به ايوان مسجد اضافه و زينت بخش كالبد و نمای بيرونی آن بوده است.

اين بنا مساحتی نزديك به ۱۲۰۰ متر مربع داشته و در گذشته مجموعه بازار، حوض‌خانه، كارگاه شعربافی، حسينيه و ميدان خانقاه، بقعه چهل دختران ( اختران ) و تربه نقشينه را شامل می‌شده كه هم‌اكنون حوض خانه‌، كارگاه شعربافی و بازار روبروی آن كاملا تخريب شده است.

حوض خانه نقشينه در قسمت شمال شرقی مسجد و درون بازار قرار داشته و كارگاه شعربافی نيز در گذر سمت شرقی بنای مسجد فعال بوده كه هنوز شعربافان و كارگران اين محله آن‌را به‌خوبی به ياد می‌آورند.

فضای سرپوشيده و ساباط بلند روبروی مسجد نقشينه تا سال ۱۳۷۱ شمسی يكی از مراكز اقتصادی وتجاری درون بافت محسوب می‌شده كه در دو طرف خود مغازه‌ها و دكان‌های نانوايی‌، آرايش‌گری، قصابی‌، نجاری و خامه‌فروشی و شيره‌پزخانه ( كارگاه پخت شيره و حلوا كنجد ) را جای داده بود كه متأسفانه هم‌اكنون تمامی آن تخريب شده است.

مسجد نقشينه توسط حاجی بابا قاسم بيدگلی مورد بازسازی قرار گرفته است كه به استناد به ماده تاريخ ذكر شده در كتاب زادالمعاد علامه مجلسی به سال ۱۰۷۶ ه.ق برمی‌گردد كه سبب شده برخی آن‌را به‌نام مسجد حاجی بابا قاسم نيز بشناسند.

اين بنا طی دوران زنديه و قاجاريه نيز مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است و محرابی منقش به اسمای الهی و كتيبه‌ای مربوط به سال ۱۲۱۵ هجری قمری به خط حاج محمد بيدگلی در ايوان مسجد الحاق شده است.

فضای پشت ايوان نقشينه را شبستان تابستانی تشكيل می‌دهد كه در سال ۱۳۷۶ شمسی توسط حاج علی محمد رحيمی و با كمك اداره ميراث فرهنگی مرمت و بازسازی شده است.

ايوان بلند و رفيع اين بنا در سال ۱۳۸۰ شمسی با كوشش هيئت امنای مسجد و توسط استاد آقا رضا ميخو به طرز ماهرانه‌ای مورد مرمت و استحكام بخشی قرار گرفته است.

بخش شبستان زيرزمينی (زمستانی) آن نيز شامل چندين رديف چشمه طاق كوتاه است كه مورد استفاده قرار نمی‌گيرد و مردم محل از شبستان تابستانی برای نمازگزاردن استفاده می‌كنند.

از جمله آثار ارزشمند و نفيس اين مسجد، مجموعه ۳۰ جلدی قرآن خطی، هر كدام يك جزء با قدمت ۱۱۹۸ هجری قمری است كه به‌همت عده‌ای از زنان محله و به خط سيد «ميرزا حسينعلی بيدگلی» بوده كه با اين وجود می‌توان اين مسجد را به‌عنوان اولين كانون فرهنگی مذهبی خواهران منطقه در دوره زنديه مورد تحليل و بررسی قرار داد.

در اين محله كوچه ای معروف به ملا وجود دارد كه محل سكونت عده‌ای از علما و فضلای بزرگ شهر ( ملا محسن جبل عاملی و فرزندانش ) بوده كه برخی از آن‌ها هم اكنون در مقبره العلمای بيدگل مدفون هستند.

اين بنا در جهت شرقی مسجد نقشينه و در مسير گذر تاريخی بيدگل قرار دارد و در زمان صفويه، حاج «حسين دوست»، پايه‌گذار صوفيه در اين مكان بوده است و عنوان خانقاه نيز به‌همبن دوره بر می‌گردد و سپس به حسينيه خانقاه معروف شده است و در زمان حال مركز هيئت سقايی علی اكبری بيدگل است.

هيئت سقايی يكی از قديمی‌ترين دسته‌های مذهبی در آران و بيدگل است كه علی‌رغم تغيير شكل تمامی هيئت بعد از انقلاب، هنوز رسم و شيوه قديمی و سنتی خود را حفظ كرده‌ است.

وجود جام آبی به سال ۱۱۶۱ و توغ به سال ۱۰۹۵ هجری قمری و اشيای ارزشمند بسياری كه همه متعلق به اين هيئت و دارای وقف‌نامه است، گواه اين قدمت است.

منبر چوبی معرق‌كاری بزرگ حسينيه خانقاه با دو ديرك در طرفين پله‌ها و تزئينات آيه الكرسی در حاشيه ديواره اطراف پله‌ها و صلوات كبيره دارای ۱۰ پله است كه در جلوی آن شرح وقف‌نامه آن حكاكی شده است.

واقف منبر ، استاد «علی رضا بن حسنعلی» بوده و هم دوره با منبر حسينيه دربريگ بيدگل در تاريخ ۱۲۳۷ هجری قمری به خط سيد «مرتضی طباطبايی بيدگلی» است.

اين منبر اخيرا با كوشش و حمايت مهندس «حسنی مقدم» ، مديريت حفاظت و احيای اداره ميراث فرهنگی كاشان و «محسنی تبار» مسئول اداره دكر شده مرمت و در فهرست آثار ملی به ثبت رسيده است.

از جمله آثار ديگر می‌توان به وسايل تعزيه‌خوانی و پوش مذهبی با وقف نامه متعلق به سال ۱۳۲۲ هجری قمری و به خط «حسين بن عبدالباقی طباطبايی بيدگلی» اشاره كرد كه هنوز در ايام محرم، سايه‌گستر عزاداران هيئت سقايی علی اكبری است.

مشهور است كه در زمان مرحوم استاد «فرج الله واصف بيدگلی» ( 1323 ه.ق ) كه شاعری با اخلاص، فرزانه و مادام العمر بابا و سرپرست هيئت بوده ، به سقايی تغيير نام داده شده است.

از نكات جالب توجه، قدمت قريب به صد ساله برپايی مراسم روضه‌خوانی هر هفته، شب جمعه‌ها در اين حسينيه است كه توسط خاندان روحانی در اين مكان برگزار می‌شود.

در سمت شرقی فضای درونی حسينيه خانقاه، فضای كوچكی وجود دارد كه هيچ‌گونه بازشوی نداشته و تنها راه دسترسی به آن‌، حفره‌ای است كه از فضايی دالانی شكل به آن راه می‌يابد.

بنا بر‌گفته و استناد مردم محلی، در گذشته در درون حسينيه خانقاه، اتاقكی وجود داشته و راه آن نيز باز بوده است، بنابراين مراحل خاك‌برداری و خالی كردن اتاقك‌، انجام شده است كه از آن‌جا مقدار زيادی سفال شكسته، چراغ پيه‌سوز، ناودانی‌ سفالی‌، مصالح ساختمانی مربوط به تخريب گنبد حسينيه در زمانی نامعلوم ( احتمالا قاجار ) و بالاخره چهار اسكلت انسانی ( مونث ) كه در كنار يكديگر بر روی كف بقعه از پشت خوابانده شده بودند كشف شد.

دور تا دور فضای به‌دست آمده با مساحت حدود ۱۲ متر مربع و ستونی كوتاه و ضخيم در ميان، با آجرهای ختايی و سفال‌های پيدا شده از آن به‌گفته كارشناسان ميراث فرهنگی مربوط به‌دوره ايلخانی است.

با توجه به اين كه حسينيه خانقاه درب مختص آباد دارای سبك ساختمانی صفوی – قاجاری است و اين كه بنا و ساخت آن بعد از بقعه چهل دختران ( اختران ) است، پس می‌توان اتاقك موسوم به چهل دختران را به‌دوران قبل از صفوی نسبت داد.

با هجرت خاندان طباطبايی و در رأس آن‌ها سيد «محمد تقی طباطبايی» در اواخر قرن دهم هجری قمری از زواره به بيدگل و احترام و التزام به آن‌ها، قسمت جنوبی اين محله برای اسكان آن‌ها انتخاب شد.

در زمان حاج «ميرزا معصوم»، بناها و آثار فراوانی احداث شد و يا در دست مرمت و بازسازی قرار گرفت.

مجموعه بزرگ طباطبايی، شامل مجموعه خانه طباطبايی، بازارچه، مهمان‌خانه ميرزا معصوم، آب انبار ميرزا معصوم (حاج آقا شهاب)، مسجد ملا محمود و حمام رئيسه با سازماندهی معماری، ارتباطی و كاربردی جالب توجه است.

مجموعه خانه طباطبايی كه شامل چهار خانه بزرگ در اطراف هشتی ورودی است، از مهم‌ترين يادگاری‌های خاندان طباطبايی است كه با تغيير مالكيت آن در زمان معاصر، به خانه‌های حاج «جعفرآقا طباطبايی»، سيد «حبيب اله سبطينی»، «اربابی» و حاج آقا «شهاب بنی طبا» تجزيه شده است.

دو خانه طباطبايی و سبطينی تا حدودی رو به ويرانی نهاده ولی خانه های اربابی و بنی طبا به كوشش شهرداری آران و بيدگل خريداری شده و خانه بنی طبا نيز با همكاری اداره ميراث فرهنگی كاشان، مرمت‌هايی را در پی داشته كه هم‌اكنون مركز صنايع دستی و گردشگری آران و بيدگل در آن داير است.

مجموعه خانه طباطبايی، دارای معماری درون‌گرا بوده است و به سبك حياط مركزی و گودال باغچه بنا شده و طی اعصار گذشته، تغييرات و تحولات فراوانی را به خود ديده است.

بزرگ‌ترين كارگاه شعربافی به همت حاج آقا شهاب بنی طبا در اين مكان بنيان نهاده شد و اين مجموعه، به يكی از مراكز مهم شعربافی و تهيه انواع پارچه‌ها در دوره قاجاريه تبديل شد، به‌طوری كه هنوز نيز می‌توان آثار بجا مانده از اين كارگاه و صنعت فراگير شعربافی را در اين خانه مشاهده كرد.

مهمان خانه مير معصوم در سمت شرقی خانه بنی طبا در مسير گذر بنی طبا قرار داشته كه جهت اطراق مهمان‌های خاندان طباطبايی طراحی و ساخته شده كه تخريب و سپس نوسازی و تعمير شده است.

آب انبار ميرزا معصوم كه به حاج آقا شهاب نيز معروف است، دارای قدمت صفوی – قاجاری بوده و چسبيده به خانه بنی طبا و در جهت شرقی آن قرار دارد كه اين آب انبار توسط اهالی محل آب‌گيری شده و قابل استفاده است.

حمام رئيسه نيز يكی ديگر از بناهای وابسته به مجموعه طباطبايی است كه با ساختار قاجاری خود، در كنار مسجد حاج ملا محمود، خودنمايی می‌كند.

اين دو بنا چسبيده به‌هم بوده و روبروی آب انبار حاج ميرزا معصوم قرار می‌گيرند.

موقعیت روی نقشه