مسجد جامع اردستان

اطلاعات اثر

کشور	ایران
کاربری	مذهبی
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت	۱۸۰
تاریخ ثبت ملی	۱۸ تیر ۱۳۱۱

مسجد جامع اردستان بنایی تاریخی در شهر اردستان واقع در شمال استان اصفهان است. معمار بنا استاد محمود اصفهانی است.^[۱] این مسجد در مرکز محله محال اردستان واقع شده و از کهن‌ترین مساجد ایران می‌باشد که نخستین مسجد دوطبقه تاریخ اسلام و دومین مسجد چهار ایوانی جهان اسلام است که در دوره سلجوقی ایجاد گشته است.^[۲]

تاریخچه

این مسجد قبلاً آتشکده یا معبد بوده است و هلاکوی مغول در قرن ۷ هـ . ق به قتل و غارت ساکنان شهر پرداخت و آن را به صورت نیمه ویران درآورد و باید گفت مسجد اولیه با فرم شبستانی، دارای صحن مرکزی (میانسرا)، شبستان های ستوندار در ۴ سمت حیاط، دیوار خشتی محصور کننده و سر در بوده است.^[۳]

تاریخچه ساخت مسجد جامع اردستان را می‌توان به سه دوره تقسیم کرد (نیازمند منبع)

دوره نخست- قرن سوم ه. ق ‚مسجد از آتشکده ای گنبدی به مسجدی به صورت شبستانی در شیوه ی خراسانی تبدیل شده است. البته گنبد فعلی مربوط به شیوه ی رازی است.
دوره دوم- در قرن سوم وچهارم ه. ق از صورت شبستان گنبدی به مسجدی کوشک مانند تبدیل شد.
دوره سوم – در قرن ششم ه. ق در عهد سلجو قیان مسجد تقریباً ویران و به صورت چهار ایوانی در شیوه ی رازی بنا شده‌است.

بنا دارای دو تاریخ احداث است؛ یکی ۵۵۳ هجری قمری که در انتهای کتیبة بزرگ شبستان گنبدی آمده و دیگری ۵۵۵ هجری قمری که در ایوان جنوبی شبستان ثبت شده‌است و به ظاهر چنین می‌نماید که شبستان و ایوان همزمان ساخته شده‌اند، حال آن که چنین نیست. واقعیّت این است که حدود سال ۵۵۳ هجری قمری، هنگامی که مسجد اوّلیّه را به صورت مسجدی چهار ایوانه درآوردند و شبستان گنبدی را تبدیل به نمازخانة مسجد کردند، این شبستان را با کاشیهایی نظیر کاشی‌های بناهای جدید پوشاندند. ^[۴].

موقعیت جغرافیائی: از جنوب به آب انبار‚ از مغرب به معبر باغ، از شمال به معبر باغ و از غرب به حمام عمومی و کاروانسرا

مسجد جامع اردستان به سبک مسجد جامع اصفهان (شیوه رازی) بنا شده واکنون مسجدی چهارایوانی است. این مسجد ورودی‌های متعددی دارد. ورودی اصلی که دالان طویلی است‚ در گوشة جنوب غربی مسجد قراردارد که ازیک سو به محلة فهره‚ واز سوی دیگر به دشت محال راه دارد. نمای این ورودی از یک قوس ‚ دو طاق نمای محرابی شکل ‚دولچکی ‚دونیم ستون آجری ‚دو قاب تزیینی ودو سکوی آجری تشکیل شده‌است.

در قسمت شمالی مسجددوورودی قرارگرفته ‚یکی به مدرسة علمیه متصل است و دیگری به فاصلة اندکی‚ گذر شمالی را به داخل مسجد مرتبط می‌کند. این ورودی‌های متعدد عامل ارتباط فضاهای اطراف با مسجدند.

مسجد جامع اردستان از ۴ ایوان یا صفه تشکیل شده که بشرح زیر است:

صفه صاحب الزمان

صفه جنوبی که شامل ایوان وگنبد خانه می‌باشد به صفه صاحب الزمان مشهور بوده واز قدیمی‌ترین قسمتهای مسجد می‌باشد گنبد این صفه روی ساختمان مربعی شکلی که توسط گوشواره‌ها به ۸ ضلعی و۱۶ ضلعی تبدیل شده‌است وزمینه دایره شکلی را که گنبد برروی آن سوار شده مهیا گردیده ‚ وضع طاق بندی وآجر کاری زیر گنبد از شاهکارهای هنری وفوق العاده مهم دوران سلجوقی ومتعلق به اواخر قرن پنجم ه. ق می‌باشد. در گنبد خانه مسجد کتیبه‌های زیبا به خط ثلث در طاق‌های قوسی واطراف شبستان به چشم می‌خورد که در نگاه اول استنباط می‌گردد که فرد خیری به نام محمود اصفهانی معروف به غازی در سال ۵۵۱ ه. ق آن را تعمیر نموده‌است

ایوان شمالی

این ایوان که به صفحه صفا معروف است در دوران پادشاهی شاه طهماسب صفوی وبه سعی و کوشش و توسط معمار استاد حیدر علی بن ذوالفقار اردستانی از معماران زبردست قرن دهم هجری تکمیل گردیده‌است.

ایوان شرقی

این ایوان به صفه امام حسین ویا صفه امیر جمله معروف می‌باشد که در قرن یازدهم ه. ق به اهتمام میر محمد سعید ملقب به امیر جمله المک ارسادات عظام حسینی اردستان احداث شده وموقوفه‌ای بر آن مقرر داشته وبرروی دری که یک لنگه از آن موجود است این شعر زیبا حک شده‌است.

ساخت رکن این مسجد به صفا……………… جمله الملک آن سعید لقا

ایوان غربی

این ایوان به صفه امام حسن مجتبی و یا حکیم الملک معروف است در این صفه کتیبه‌ای به خط نستعلیق وجود دارد که قسمتهائی از آن خراب شده‚ در سقف این ایوان نقاشی‌ها وآیات قرآنی به طرز زیبائی نقش بسته ودر بالای آن مناره‌ای قرار دارد. ومیتوان از ساکنین محترم آن اهالی آقای طالبی را نام برد که نقش اساسی در تعمیرات و حفظ این منبع ارزشمند ایرانی دارند.