|
دریاچه ارومیه نام باستانی: چیچَست |
|
|---|---|
|
|
| تصویر مربوط به ۱۹۸۴ میلادی | |
| موقعیت |
ایران، آذربایجان غربی آذربایجان شرقی |
| مختصات | ۳۷°۴۲′ شمالی ۴۵°۱۹′ شرقی |
| ورودی‌های اصلی | ۲۱ رود خانه دائمی و فصلی از جمله آجی چای، زرینه رود، سیمینه رود، و شهر چای به همراه ۴۹ رودخانه مقطعی |
| خروجی‌های اصلی | تبخیر |
| مساحت آبخیز | ۵۱٬۸۷۶ کیلومتر مربع |
| کشور | ایران |
|
|
|
| طول | ۱۴۰ کیلومتر |
| عرض | ۵۵ کیلومتر |
| مساحت | ۵۲۰۰ کیلومتر مربع |
| حداکثر عمق | ۱۶ متر (۵۲ فوت) |
| ارتفاع از سطح آبهای آزاد | ۱۲۶۷ متر[۱] |
دریاچه اُرومیه نام دریاچه‌ای در شمال غربی ایران است. طبق تقسیمات کشوری، این دریاچه میان دو استان آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی قرار گرفته است. مساحت این دریاچه در تابستان ۲۰۱۵ در حدود شش هزار کیلومتر مربع بود که در ردیف ۲۵امین دریاچه بزرگ دنیا از نظر مساحت قرار می‌گیرد. دریاچهٔ ارومیه، بزرگ‌ترین دریاچهٔ داخلی ایران و دومین دریاچهٔ بزرگ آب‌شور دنیا است.[۲] آب این دریاچه بسیار شور بوده و بیشتر از رودخانه‌های زرینه‌رود، سیمینه‌رود، تلخه رود، گادر، باراندوز، شهرچای، نازلو و زولا تغذیه می‌شود.
نام دریاچه
نام این دریاچه امروزه دریاچه ارومیه است که از نام شهر ارومیه، مرکز استان آذربایجان‌غربی گرفته شده‌است. در دهه ۱۹۳۰ میلادی به هنگام سلطنت رضاشاه این دریاچه به افتخار وی دریاچه رضاییه نامگذاری شد. پس از انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ نام دریاچه به نام پیشین خود، دریاچه ارومیه بازگردانده‌شد. در زبان ترکی اورمو گولو گفته می‌شود. در زبان پارسی کهن، این دریاچه چیچست به معنای درخشنده (به دلیل املاح معدنی که در سواحل بصورت کریستال) یافت می‌شود نامیده شده است. در دوران میانه این دریاچه «کبودا» (کبودان) نیز نامیده‌شده[۳] که از لغت آزور "azure" در فارسی یا կապույտ یا "Kapuyt/Gabuyd" در زبان ارمنی عاریه گفته شده است. در لاتین این دریاچه لاکوس ماتینوس Lacus Matianus نامیده شده‌است.
ساکنان پیرامون دریاچه، آن را به زبان فارسی دریاچه ارومیه، به زبان آذری اورمو گولو (Urmu gölü)، و در زبان ارمنی کپوتان (Կապուտան ծով) می‌خوانند.
نقشه دریاچه ارومیه (در نقشه با نام اورمیه) در استان آذربایجان در دوره خلفای عباسی
پیشینه
یکی از نخستین اشارات به دریاچه ارومیه در کتیبه سده نهم پیش از میلاد مسیح در شلمنسر سوم (سلطنت بین ۸۵۸–۸۲۴ قبل از میلاد) به دو نام در محل دریاچه ارومیه اشاره شده: پرسواه (به معنی ایرانیان یا پارسیان) و ماتای (یا میتانی‌ها). هنوز دقیقاً روشن نیست که این نام‌ها به منطقه یا قبیله و یا پیوندی که بین گروهی از نام‌های مردم با شاهان وجود داشته اشاره می‌کند.
دریاچه مرکز پادشاهی منائیان بود. محل زندگی احتمالی منائیان در تپه حسنلو در جنوب دریاچه بوده‌است. منائیان به توسط گروهی که متیان نام داشتند غلبه شدند، مردمان ایرانی مختلفی که سکاها، سرمتی‌ها، یا کیمری شناخته می‌شدند. به درستی معلوم نیست که مردمان نامشان را از دریاچه گرفته‌اند یا دریاچه نامش را از مردمان اطراف آن گرفته‌است؛ ولی کشور باستانی متیان نامیده می‌شد که نام لاتین دریاچه از آن گرفته شده‌است.
در پانصد سال اخیر نواحی اطراف دریاچه محل سکونت مردمان ایرانی شامل آذربایجانیها بوده‌است.
نقشه دریاچه ارومیه در نقشه ایران در دوره افشاریه.
نام دریاچه در نقشه، دریاچه شاهی ذکر شده‌است.
تنوع زیستی
بر اساس لیست تنوع زیستی پارک ملی دریاچه ارومیه که در سال ۲۰۱۴ و ۲۰۱۶ ارائه شده است پارک ملی دریاچه ارومیه مسکن ۶۲ گونه باکتری و آرکئوباکتر، ۴۲ گونه قارچهای میکروسکوپی، ۲۰ گونه جلبک، ۳۱۱ گونه گیاه، ۵ گونه نرمتنان دو کفه‌ای (رودخانه‌های جزایر)، ۲۲۶ گونه از پرندگان، ۲۷ گونه خزنده و دوزیست و ۲۴ گونه از پستانداران می‌باشد. همچنین دست کم فسیل ۴۷ گونه یافته شده است[۴][۵] این زیست‌بوم بصورت بین‌المللی توسط یونسکو به عنوان منطقه تحت حفاظت به ثبت رسیده‌است.[۶] سازمان محیط زیست ایران اکثر نقاط این دریاچه را به عنوان پارک ملی شناسایی نموده‌است.[۷]
این دریاچه با داشتن بیش از یک‌صد جزیره کوچک سخره‌ای محل توقف پرندگان مهاجر از جمله فلامینگو، پلیکان، کفچه‌نوک، اکراس، لک‌لک، اردک پیسه، نوک‌خنجری٬ چوب‌پا، و مرغ نوروزی می‌باشد.
به خاطر شوری بیش از حد دریاچه هیچ نوع ماهی در این دریاچه زندگی نمی‌کند. با این‌حال دریاچه ارومیه یکی از زیستگاههای مهم سخت‌پوست آرتمیا شناخته‌می‌شود. این سخت پوست یکی از منابع اصلی تغذیه پرندگان مهاجر از جمله فلامینگو به شمار می‌آید. در اوایل سال ۲۰۱۳ از رئیس وقت مرکز مطالعات آرتمیای ارومیه نقل شد که آرتمیا در این دریاچه منقرض شده‌است. این نظر توسط برخی کارشناسان دیگر رد شده‌است.[۸]
در بهمن ۱۳۹۴ رئیس مرکز تحقیقات آرتمیای کشور عنوان داشت که بر پایه بررسی‌ها آرتمیای زنده در دریاچه ارومیه وجود ندارد. یوسفعلی اسدپور افزود: در سه ماه اول سال جاری به علت وجود آب و ورود کافی آن به دریاچه ارومیه در مصب رودخانه‌های آن آرتمیا شروع به زندگی کرد که متأسفانه با خشکسالی تابستانه این موجودات نابود شدند.[۹]
پارک ملی دریاچه ارومیه
دریاچه ارومیه در سال ۱۳۵۲ در فهرست پارک‌های ملی ایران به ثبت رسید.[۱۰] پارک ملی دریاچه ارومیه، از زیستگاههای طبیعی جانوران در ایران می‌باشد. این پارک ملی با وسعت ۴۶۲۶۰۰ هکتار همچنین یکی از ۹ ذخیره‌گاه زیست‌کره در ایران است.[۱۱]
شیمی
یونهای اصلی موجود در آب دریاچه ارومیه شامل است بر Na+، K+، Ca2+، Li+، و Mg2+ می‌باشد که Cl−، SO42−، و HCO3− آنیون‌های اصلی می‌باشند. غلظت Na+ و Cl− بطور تقریبی چهار برابر آب دریاهای آزاد می‌باشد. غلظت سدیم در بخش جنوبی دریاچه اندکی بیشتر از غلظت آن در بخش شمالی دریاچه است (بود).
حوضهٔ آبریز
دریاچه ارومیه بزرگ‌ترین آبگیر دایمی در آسیای غربی در شمال غرب فلات ایران قرار گرفته‌است. حوضهٔ آبریز دریاچه ارومیه، ۵۱٬۸۷۶ کیلومتر مربع است[۱۲] معادل بیش از ۳٪ مساحت کل کشور ایران می‌باشد. این حوضچه توسط مجموع ۶۰ رودخانه سیرآب می‌شود که ۲۱ رودخانه دایمی یا فصلی هستند و ۳۹تای آن‌ها دوره‌ای می‌باشند. ازاین میان زرینه رود و آجی چایی ورودی‌های اصلی به دریاچه ارومیه می‌باشند.[۱۳]
این حوضه با داشتن دشت‌هایی مانند دشت ارومیه، تبریز، بناب، مهاباد، میاندوآب، نقده، سلماس، پیرانشهر، آذرشهر و اشنویه، یکی از کانون‌های ارزشمند فعالیت کشاورزی و دامداری در ایران به‌شمار می‌رود.
خشکیدن دریاچه
دلایل خشکیدن
این دریاچه از اواسط دهه ۱۳۸۰ شروع به خشک شدن کرد و امروزه در خطر خشک شدن کامل قراردارد. بررسی تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۵ دریاچه ۸۸ درصد مساحت خود را از دست داده (گزارش‌های قبلی تنها به از دست رفتن ۲۵ تا ۵۰ درصد مساحت دریاچه اشاره کرده‌بودند). دلایل بسیاری برای خشک شدن دریاچه ذکر شده است از جمله خشکسالی، احداث بزرگراه بر روی دریاچه، و استفاده بی‌رویه از منابع آب حوزه آبریز دریاچه. تحقیق جدیدی توسط چند تن از محققان در آمریکای شمالی نشان می‌دهد که خشکسالی تنها باعث کاهش ۵ درصدی بارش در حوزه آبریز دریاچه شده و عوامل انسانی شامل پروژه‌های جاه‌طلبانه توسعه اقتصادی-آبی به همراه ساخت بزرگراه ۱۵ کیلومتری بر روی دریاچه با دریچه کوچک ۱/۲ کیلومتری وضعیت دریاچه را به بحران کشانیده است.[۱۴] تا سال ۲۰۱۲ بیش از دویست سد بر روی رودخانه‌های حوزه آبریز دریاچه در مرحله آماده بهره‌برداری، یا پایان مراحل طراحی بودند.
بر اساس آخرین بررسی‌ها در آبان ۱۳۹۴ تراز آب دریاچه ارومیه ۱۲۷۰٫۰۴ متر عنوان شد که نسبت به زمان مشابه سال گذشته ۴۰ سانتیمتر کاهش نشان می‌دهد.[۱۵]
روزنامه «اقتصاد پویا» در سرمقاله‌ای مقصر خشکیدن دریاچه ارومیه را مردم و نمایندگانی می‌داند که برای تأمین نیازهای کشاورزی و خانگی آذربایجان بارها خواستار انتقال آب رودخانه‌هایی که به دریاچه ارومیه می‌ریزند به نقاط دیگر شده‌اند و از حکومت درخواست داشتند تا آب این رودخانه‌ها برای تأمین نیاز باغ‌های مراغه و دیگر شهرهای استان استفاده شود و یا با فشار بسیار بر مسئولین طرح میانگذر دریاچه ارومیه را اجرایی کردند. بر اساس این نظریه برای نجات دریاچه ارومیه به جای خشکاندن ارس و از بین بردن زمین‌های بارور نقاط دیگر باید از مصرف آب کاسته و به وزارت نیرو اجازه داده شود تا آب رودخانه‌هایی را که به طور طبیعی به این دریاچه می‌ریخته‌اند دوباره به سوی آن رها کند.[۱۶]
مخاطرات خشکیدن دریاچه
کارشناسان ابراز داشته‌اند در صورت خشک شدن این دریاچه هوای معتدل منطقه تبدیل به هوای گرمسیری با بادهای نمکی خواهد شد و زیست‌محیط منطقه را تغییر خواهد داد.[۱۷][۱۸] علاوه بر نمک بسیاری از آلودگی‌های شامل فلزات سمی سنگین مورد استفاده در صنعت و مواد سمی مورد استفاده در کشاورزی به آبهای سطحی و زیر سطحی مرتبط با دریاچه نفوذ کرده‌اند و در صورت خشک شدن دریاچه بسیاری از از مواد سمی هوازی شده و خطرات بیماری‌های تنفسی برای زیست‌بوم و مردم منطقه بوجود خواهد آورد.[۱۹] با این حال هنوز اقدام جدی برای نجات دریاچه صورت نگرفته[۲۰] کارشناسان و فعالان محیط زیست اعتقاد دارند خطر خشکیدن دریاچه ارومیه تا شعاع ۵۰۰ کیلومتری این دریاچه را تهدید می‌کند.[۲۱]
در اعتراض به خشک شدن دریاچه در فروردین سال ۱۳۹۰ اعتراضی صورت گرفت.[۲۰]
طرح‌های نجات دریاچه
یکی از طرح‌هایی که برای نجات دریاچه ارومیه مطرح شده انتقال آب از حوضه‌های آبریز دیگر از جمله رود ارس است. به گفتهٔ نماینده ارومیه در مجلس نادر قاضی‌پور، تنها راه نجات دریاچه ارومیه آبهای رود ارس و شهرستان پیرانشهر است. اما این ایده با مخالفت‌هایی روبروست. در مرداد ماه سال ۱۳۹۰ مجلس شورای اسلامی با دو فوریّت طرح انتقال آب به دریاچه ارومیه موافقت نکرد[۲۲] و این امر به احتمال زیاد به بحرانی‌تر شدن اوضاع دریاچه دامن خواهد زد، علاوه بر این پیش بینی می‌شود در صورت خشک شدن احتمالی دریاچه شاهد بارش باران نمک در بسیاری از استان‌های همجوار باشیم و در ادامه این امر منجر به آواره شدن ۱۳ میلیون نفر خواهد شد[۲۳]
برنامه احیای دریاچه ارومیه در دولت یازدهم
نجات دریاچه ارومیه از بحران کنونی پس از شکل گیری دولت حسن روحانی مورد تأکید قرار گرفت و کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه با مدیریت معاون اول رئیس جمهوری تشکیل شد. موضوعاتی همچون مقابله با ریزگردها، وضعیت کشاورزی و الگوی کشت در منطقه[۲۴] و تعداد زیاد چاه‌های آب مورد بررسی قرار گرفته است.[۲۵]
برخی کارشناسان اعتقاد دارند فعالیت‌های ترمیمی انجام شده در این دوره در کنار حمایت‌های مردمی،[۲۶] موجب کاهش روند تخریب دریاچه ارومیه و در برخی بخش‌ها باعث بهبود شرایط شده است.[۲۷]
با بارش‌های صورت گرفته در پاییز ۱۳۹۴ بیش از ۷۰۰ کیلومتر مربع از نواحی جنوبی دریاچه ارومیه که پارسال خشک شده بود، آبگیری شد. اکنون سطح دریاچه ارومیه حدود یکهزار و۱۰۰ کیلومتر مربع تخمین زده می‌شود.[۲۸]
نگارخانه
قبل از آغاز روند خشک شدن دریاچه
پل میانگذر دریاچهٔ ارومیه در زمان احداث، جون ۲۰۰۷. برخی احداث بزرگراه با تنها دهنه ۱/۲ کیلومتری از عوامل تشدید خشکیدن دریاچه می‌دانند.
«مشت عثمان»، کوچکترین جزیره دریاچه ارومیه.
منطقه کاظم‌داشی، ساحل غربی دریاچه ارومیه.
دریاچه ارومیه قبل از خشک شدن از طرف روستای اغ گنبد.
بعد از شروع روند خشک شدن دریاچه
دریاچه ارومیه سال ۱۳۸۹.
غرب دریاچه ارومیه (مهر ۱۳۹۱).
غرب دریاچه ارومیه (مهر ۱۳۹۱).
غرب دریاچه ارومیه (مهر ۱۳۹۱).
قایق به نمک نشسته بر کف دریاچه، غرب دریاچه ارومیه (مهر ۱۳۹۱)
غروب در ساحل شرقی دریاچه ارومیه، بندر شرفخانه، شهرستان شبستر.
سُرخ‌شدن بخشی از دریاچه ارومیه
سرخی دریاچه ارومیه – تغییراتی مانند قرمز رنگ شدن دریاچه ارومیه در دریاچه های شور جهانی نظیر گریت سالت لیک آمریکا و دریاچه یوتا و بحرالمیت در اردن نیز دیده شده است.کارشناسان دلیل اصلی این تغییر رنگ را افزایش فعالیت آرتمیا و رشد جلبک در دریاچه ارومیه اعلام کرده اند. با کاهش دمای آب، شروع وزش بادهای منطقه ای و کاهش شدت و زمان نور خورشید و افزایش آب های ورودی ، این وضعیت به تدریج از بین خواهد رفت.
سرخی دریاچه ارومیه-
