رَبع رشیدی | |
---|---|
ویرانههای رَبع رشیدی در شمال تبریز
|
|
نام | رَبع رشیدی |
کشور | ایران |
استان | آذربایجان شرقی |
شهرستان | تبریز |
کاربری | دانشگاه، دژ |
رَبع رشیدی یکی از بناهای تاریخی و ارزشمند شهر تبریز واقع در باغمیشه به سبک معماری آذری است.[۱] حدود ۷۰۰ سال پیش در تبریز، دانشگاهی بهنام رشیدالدین فضلالله همدانی ایجاد شد. رشیدالدین وزیر غازان خان از حکمرانان وقت آن دیار بود. در آن زمان این دانشگاه شامل چهار دانشکده بود که در چهارطرف آن قرار داشت و اربع یا چهار عربی را به خود اختصاص داد و این مکان بنام ربع رشیدی شهرت یافت.
این مجموعه که در دامنهٔ کوه سرخاب در محلی باصفا و بلند جای گرفته است، در اوایل قرن هشتم و یا اواخر قرن هفتم هجری بنا شد. برابر با نوشتهٔ تاریخنگاران و جهانگردان بزرگ دارای پهناوری بسیار و ساختمانهای گوناگون همچون مسجد و مدرسه و بیمارستان (دارالشفا) و کتابخانه و گنبدی برای آرامگاه خواجه رشیدالدین بوده است. این بنا مانند بیشتر شهرهای کهن دارای حصار و بارویی بزرگ بوده است. از مضمون نامهای که خود خواجه رشیدالدین فضلالله به دو پسرش درباره ساختمان این بنا نوشته چنین برداشت میشود که در آن زمان ربع رشیدی در جایگاه دانشگاهی بوده که از هر دانشی در آنجا شعبهای راهاندازی شده بود و شش هزار تن دانشجو در آن تحصیل میکردهاند و خواجه اوقافی برای تکمیل کتابخانه و مدرسه و نشر کتب و تأمین هزینه ٔزندگی و تحصیل طلاب علوم مختلف اختصاص داده بود و دانشمندان بزرگ از هر گوشه گرد آورده و بکار تألیف و تدریس گماشته و مقرری آبرومندی برای آنان تعیین کرده بوده است و از آن میان پنجاه پزشک و چندین جراح از هند و مصر و چین و شام در آنجا مشغول به کار بودهاند.
پیشینه
ربع رشیدی شهری کوچک بود شامل کتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، حمام، مهمانسرا، بیمارستان، مدارس عالی، و کارگاههای صنعتی. فضلالله همدانی برای تأمین هزینههای این مرکز املاک فراوانی را در نقاط مختلف اعم از ایران قدیم، بخشهایی از عراق، افغانستان، گرجستان، ولایت روم، آذربایجان و سوریه وقف این مرکز کرد.
خواجه فضلالله همدانی که پیش از حملهٔ مغول در قلعههای اسماعلیه زندگی میکرد و پس از آن مدتی به وزارت غازان خان رسیده و منشأ خدمات فراوانی در غرب ایران و آذربایجان شد در سال ۷۱۸ هـ.ق، با دسیسههای سیاسی کشته شد و رَبع رشیدی هم پس از مرگ وی غارت و ویران شد. هماکنون آثار ناچیزی از آن در تبریز باقیماندهاست.
شاردن جهانگرد نامی فرانسوی که در سال ۱۰۸۴ ه.ق. به ایران سفر کرده بود آورده است: صد سال پیش شاه عباس کبیر دستور به تعمیر آن داد ولی شاهان دیگر صفوی توجهی بدان نکردند و دوباره ویران شد.
وقفنامه ربع رشیدی
وی برای ساماندهی املاک وقفی وقفنامهای را تدوین کرده بود که به وقف نامه ربع رشیدی معروف است و هم اکنون تنها یک نسخه از آن باقی است که در کتابخانه مرکزی تبریز قرار دارد. این نسخه تا سال ۱۳۴۸ در دست بازماندگان حاجی ذکاءالدوله سراجمیر، ساکن تبریز بود. انجمن آثار ملی در همان سال آن را از خانواده ذکاءالدوله خرید.
وقف نامه ربع رشیدی در خرداد ماه ۱۳۸۶ از سوی سازمان کتابخانه ملی ایران به یونسکو معرفی شد و در نشستی که از ۲۱ تا ۲۵ خرداد در یونسکو برگزار شد، بههمراه شاهنامه بایسنقری در فهرست میراث مستند این سازمان بهثبت رسید. در نشست کمیسیون ملی یونسکو، سی و هشت اثر از کشورهای جهان در فهرست آثار مستند یونسکو ثبت شد. تعداد آثاری که از سال ۱۹۹۷ تاکنون در این فهرست به ثبت رسیدهاست، به ۱۵۸ اثر افزایش یافتهاست.
اوحدی مراغهای در جامجم خود که آن را به تشویق خواجه غیاثالدین محمد فرزند خواجه رشیدالدین فضلاﷲ سروده در توصیف عمارت ربع رشیدی آورده است.
ای همایون بنای فرخنده | که شد از رونقت طرب زنده | |
طاق کسری ز دفترت کسری است | هشت جنت ز گلشنت قصری است | |
خاکت از مشک و سنگت از مرمر | بادت از خلد و آبت از کوثر | |
چون ز سرخاب روی شاهد سنگ | داده سرخاب را جمال تو رنگ |
در وصف مسجد جامع گوید:
ای گرامی بهشت مسجدنام | خلد خاصی ز روح جنت و عام | |
از تو دین را نظام خواهد بود | در تو مهدی امام خواهد بود | |
از ستونهات بیستون سنگی | وز طبقهات آسمان رنگی | |
از شعاع تو در شب تیره | مسجد بصره را بصر خیره |
و در وصف مدرسه و خانقاه سروده است:
ای در علم و خانه ٔ دستور | چشم بد باد زآستان تو دور | |
رفته بر خط استوا عرشت | همدم خطه ٔ بقا فرشت | |
برده ابداعیان کن فیکون | چارحدت ز شش جهت بیرون | |
شد سعادت طلایه بر تبریز | تا فکندی تو سایه بر تبریز | |
هرکه رخ در رخ سپاس نهاد | در جهان این چنین اساس نهاد |
موقعیت روی نقشه